Halı, kilim, dokuma denince, yaratıcı ulus olarak ilk akla gelen ulus, Türk ulusudur. Organik bir madde olan “yün” kullanılarak üretilen ilk halı ve kilim örnekleri Ortaasya’da Pazırık kurganlarında bulunmuş, halılarda özellikle “Türk düğümü” denen çift düğüm kullanılmıştır. Halı ve kilimlerde kullanılan motifler ve anlamları üzerinde duracağız bu gün.
Kilim ya da halı, yaygı ya da süsleme unsuru olarak yerde ya da duvarda, koltuk ya da sandalye üstünde ve divan yastığı olarak yaygın biçimde kullanılan elemanlar.
Bu estetik görünümlü motiflerin neden kullanıldıklarını, ne anlama geldiklerini biliyor muyuz? Yaşamı renklendiren halı ve kilimler üzerinde kullanılan motiflerin her birinin ayrı anlamı, hatta öyküsü var. Bu motiflerin gizini birlikte çözmeye var mısınız?
KİLİM MOTİFLERİ
Renk, doku ve saf yün kokusudur,
Aynadır insanın içini dışa yansıtan,
Yanık türküdür, tezgah başında okunan,
Gönülden gönüle akan sevinçtir duyulan,
Bir acı, bir hasret, bir hüzün yüreklere oturan
Duygu yoğun bir nakış, ilmek ilmek atılan
Bir anlatım biçimi düğüm düğüm dokunan
Bir evlenme isteği, bir çağrı karşı cinse yapılan,
Geleceğe dönük bir davetiye, sevgiye, aşka dair,
Motifleri ayrı anlam taşır, renkleri ayrı anlam,
Kimi acı, kimi özlem ve ölüm barındırır içinde
Kimi hasret, kimi kavuşma, kimi biraz şikayet.
Oturur kilim tezgahının başına ana- kız, gelin
Ne duyduysa, ne gördüyse çevrede, onu işler,
Bire bir halıya yada kilime yansır hal ve gidişler,
Motifler konur üst üste, şekiller yan yana gelir,
Kendi sessizdir halı yada kilim, motifleri ses verir.
İşleyene sorun siz, motifin ne demek olduğunu,
Doyumsuz aşktır, hasrettir yakınlara duyulan,
Acıdır, derttir, hüzündür çevre ile paylaşılan,
Motiflere bakınca ayrı ayrı meramı anlaşılan.
İç sesin dışa vurumudur, çığlık, nara, haykırış,
Yurt sevgisine, insan sevgisine imzadır atılan
Anadoludur, köşe bucak motiflerle anlatılan.
Kilim motifleridir bunlar , Anadolu’nun dilidir.
AKREP MOTİFİ
Halı ya da kilimlerde özellikle korunma amacıyla kullanılan “akrep” motifinin , kötülük simgesi olduğu, şeytanın ruhunu temsil ettiği söylenir. Zehirli ve zararlı bir hayvan olan akrebin, kötü niyet belirtisi olduğu, nedensiz yere (yok yere) çıkartılan kavgayı ya da kavgaları simgelediği düşünülür.
Anadolu insanının, halı ya da kilimlerde akrep motifi kullanmasının bir kaç nedeni vardır. Özellikle Döşemealtı halılarının ortasında ya da değişik yerlerinde kullanılan irili ufaklı akrep motiflerinin eve girmesi ve zarar vermesi olası olan akreplerin gözünü korkutmaya ve caydırmaya yöneliktir. Oylumca küçük akrep, daha büyük akrep motifini görünce korkacak, eve ya da odayagirmeye, çoluk-çocuğa zarar vermeye cesaret edemeyecektir. Eğer bir evde akrep sokması nedeniyle biri ölmüşse, her görüşte akrebi lanetlemek için de bu motifin kullanıldığı düşünülmektedir. Köy evlerinde ya da obalarda evin ya da çadırın içinde akrebin yürümesinin oldukça zor olduğu el dokuması kilimler kullanılmaktadır.
Söylenceye göre çevresine zarar vermek üzere yaratılmış olan akrep, "Ben ne doğal bir ruhum, ne de şeytanım. Bana dokunan herkese ölüm getiririm. İki boynuzum, bir kuyruğum var. Boynuzlarımın adı “acımasızlık” ve “nefret”, kuyruğum ise deyim yerindeyse “hançer”dir. Ben, sadece bir kez doğururum. Diğer yaratıklarda bereket simgesi olan “doğum” benim için bir “ölüm” işaretidir.”
AKREP MOTİFİ
Ne işi var demeyim
Kilimde halıda akrep motifinin
Şeytanın ruhudur o, kötülüğün simgesi
Zehir ondadır, acı, üzüntü ondaır.
Ölüm ondadır. Nefret ondan sorulur.
ELİ BELİNDE MOTİFİ
Anadolu halı ve kilimlerinde en sık kullanılan motiflerden biri “eli belinde” motifidir. Bu motif, anaerkil Anadolu coğrafyasında dişiliği, analığı, doğurganlığı,üremeyi ve beti bereketi simgelemektedir.
Ayrıca, “eli belinde” motifi, kısmet, uğur ve mutluluk simgesidir. Bu motif, analığın kutsallığına göndermede bulunmaktadır.
Başlangıçta, üreme, çoğalma konusunda erkeğin oynadığı rol bilinmiyor, üremenin salt kadınlara özgü bir eylem olduğu düşünülüyordu. Bu nedenle insanların kutsal saydıkları, tapındıkları varlık etli butlu görüntüsü, geniş göbeği ve büyük memeleri ile Kybele (ana tanrıça) idi. İnsanlar, çoğalma ve bereket simgesi olarak ana tanrıçayı kabul edip salt ona tapınıyorlardı. Değişik Anadolu toplulukları, kutsadıkları tanrıçalara “Kybele (Sibel), Hera, Afrodit, Athena, Leto, Artemis, İştar, Hepat (Havva)” ve “İsis” gibi değişik adlar veriyorlardı. Bu tanrıçaların her biri bir biçimde anaerkilliği, kadınlığı temsil ediyorlardı.
ELİ BELİNDE
Adı gibi anaerkildir Anadolu
Yapısı dişilik, bereket, analık,
Baştan sona doğurganlıktır.
Kısmet ve uğur kaynağıdır,
Mutluluğa atılan ilk adımdır.
Analığın kutsallığınadır vurgu
Elibelinde kadın işe hazırdır,
İşe koyulmaya eli belinde hazırdır
KOÇBOYNUZU MOTİFİ
Erkeklik, güç, kuvvet, kahramanlık ve bereket simgesi olarak kullanılan “koçboynuzu”, Anadolu kültüründe sıkça yer alan ve kilim-halı gibi dokumalarda yoğun biçimde kullanılan bir motif olarakdikkat çeker.
Geçmişten günümüze koç, boğa ve boynuz, güçlü ve kuvvetli erkeklerle özdeşleşmiş simgelerdir.
“Koç boynuzu” olarak adlandırılan motif, koçun önden, yandan ve tepeden görünüşü gözönüne alınarak, spiral (sarmal) ya da hilal (yeni ay) gibi biçimlerde harmanlanarak dokumalara aktarılmış bir motiftir.
“Koçboynuzu” motifi ile bu kez erkeklerin üretkenliği, verimliliği, kahramanlığı, gücü ön plana çıkartılmakta, Anadolu coğrafyasında ataerkil yapıya vurgu yapılmaktadır. Aşağıda değişik “koçboynuzu” motifleri görülmektedir. “Eli belinde” motifinin yanına “koçboynuzu” motifi konularak yaratıcı Anadolu kadını kendince bir denge kurmayı başarmıştır.
KOÇBOYNUZU
Dölleyendir koç yada boğa
Çifte boynuz ile simgelenir,
Nerde koçboynuzu görsek,
Güç, kuvvet, kudret ordadır
Bereket simgesir koçboynuzu
Ataerkil yapıya vurgu demektir.
Kilim ya da halı dokunurken, “Elibelinde” ve “Koçboynuzu” motiflerinin içlerine (ortalarına) konan stilize edilmiş (sadeleştirilmiş, ayrıntılarından arındırılmış) buğday, arpa, nar, haşhaş, kavun, incir, üzüm, dut gibi yine çoğu Anadolu’ya özgü meyve ve tahıl motiflerinin de “bolluk” ve “bereketi” simgelediğini, bereket anlamını güçlendirdiğini düşünebiliriz. İşte kimi örnekler:
GÖZ MOTİFİ
Halı ve kilimlerde kullanılan “göz” motifi, kimi durumlarda nazar değmesini önlemek için kullanılmıştır. “Göz” motifini, nazar dışında “düşünsel algının, anlağın simgesi olarak değerlendirenler de bulunmaktadır. Bunun nedeni, insan vücudunun dışa açılan ve görselliği sağlayan tek organı olan gözün, derin bir anlam içermesine ve etki alanının ve gücünün diğer beş duyu organlarına göre daha çok olmasına bağlanmaktadır. Sadece bizde değil, Budizm inancında da yaygın biçimde kullanılan “göz”ün, (Shiva’nın alnında bulunan “üçüncü göz”ün) ruhsal aydınlığın simgelediği ifade edilmektedir. (Bir Hindu tanrısı olan “Shiva”, diğer Hindu tanrıları gibi alnında yer alan ve değişmez bir üçüncü gözle ile betimlenmektedir. Bu gözün, normalin ötesini gördüğü, daha yüksek varoluşları ve yüksek alemleri görme yeteneği sağladığı ve farkındalık yarattığı, aydın olmayı temsil ettiği söylenmektedir.YAS)
İBRİK MOTİFİ
Bizim inancımızda “temizlik imandan gelir” anlayışı vardır. Dokumalarda kullanılan ibrik motifi saflığı ve temizliği simgelemektedir. Bu motifi, hamilelik ve doğurganlık simgesi olarak yorumlayanlar da vardır.
KUŞ MOTİFİ
Halı ve kilimlerde kullanılan “Kuş” motifi, sevgiyi simgelemektedir. Kuş motifinin aynı zamanda ölen bir insanın ruhunu temsil ettiği de söylenmektedir. Nasıl kadın, ana olarak toplum katmanları tarafından kutsanıyor, saygı görüyorsa, onunla benzeştirilen “kuş” da kutsanan bir hayvandır. Kanatlanıp uçtuğu için kuş, özlemdir. Kuvvettir, kudrettir, güç simgesidir. Aynı zamanda haber beklentisidir. Güvercin öyledir. Gelecekten haber veren kuşta odur. TYırtıvıcı bir kuş olan Kartal’a gelince, Anadolu’da kurulmuş pek çok uygarlığa sembol olmuş bir kuştur. Güç ve kudret simgesidir. Örneğin Selçuklunun simgesi kartaldır. Gökyüzünün egemeni odur.
Bülbül, şans simgesidir. Baykuş ve kargaya gelince onların kötülük simgesi oldukalrı düşünülmektedir. Olumsuz anlam yüklenerek dokumlarda kullanılmaktadırlar.
HAYAT AĞACI MOTİFİ
Kilim ve halılarda sıklıkla kullanılan hayat ağacı motifi, yaşamı, ölümsüzlüğü ve ölümden sonraki ikinci yaşama duyulan umudu simgelemektedir. Sık kullanılan bu motif, yaşamın güzelliğini ve sürekli mutluluğu simgelemektedir. Hayat ağacı motifi, sürekli gelişim ve değişim içinde yaşayan evreni simgelemektedir. Bu dünya ile ötedünya bağlantıyı, iletişimi hayat ağacı sağlar. Hayat ağacı olarak kullanılan bitkiler, “servi, sedir, incir, zeytin, asma, hurma, palmiye, kayın, nar, meşe” ve benzeri ağaçlardır.
Hayat ağacı motifi, aynı zamanda yerleşik düzeni, bir yerde kök salmayı, sonsuz yaşamı, yaşamın güzelliğini, evrenin ölümsüz olduğunu ve dünyanın eksenini de simgelemektedir. Hayat ağacı, mitolojideki işlevi ile kilim ve benzeri dokumalarda sonsuzluğu simgelemektedir.
TARAK MOTİFİ
Tarak motifinin “doğum” anlamına geldiği düşünülmektedir.
Çok renkli, estetik motiflerle süslü, sıkıntısız sağlıklı bir yaşantınız olsun. Türk kilimi güzelliğinde.
